ตตฺถ ปน เกหิจิ ปพฺพชิตปฏิญฺเญหิ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเทหิ ‘‘ยโต โข, โภ , อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคิภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.94) คหิตตฺตา เตสํ จิตฺตานุรกฺขนตฺถญฺจ ปจฺจุปฺปนฺเน สุขตฺตา จ ตสฺส ธมฺมสมาทานสฺส ‘‘ทุกฺโข’’ติ น วุตฺตํฯ กามสุขลฺลิกานุโยโค ปจฺจุปฺปนฺเน ตณฺหาทิฏฺฐิสํกิลิฏฺฐสุขตฺตา อายติญฺจ ทุกฺขวิปากตฺตา ตทนุยุตฺตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิพนฺธนพทฺธตฺตา จ น เสวิตพฺโพ, อตฺตกิลมถานุโยโค ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺฐิสํกิลิฏฺฐทุกฺขตฺตา อายติญฺจ ทุกฺขวิปากตฺตา ตทนุยุตฺตานํ ทิฏฺฐิพนฺธนพทฺธตฺตา จ น เสวิตพฺโพ, เอเต โขติ เต เอเตฯ อนุปคมฺมาติ น อุปคนฺตฺวาฯ มชฺฌิมาติ สํกิลิฏฺฐสุขทุกฺขานํ อภาวา มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมาฯ สา เอว นิพฺพานํ ปฏิปชฺชนฺติ เอตายาติ ปฏิปทาฯ อภิสมฺพุทฺธาติ ปฏิวิทฺธาฯ จกฺขุกรณีติอาทีสุ ปญฺญาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ ญาณกรณีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปสมายาติ กิเลสูปสมายฯ อภิญฺญายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถายฯ อถ วา ทสฺสนมคฺคญาณํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ ภาวนามคฺคญาณํ กโรตีติ ญาณกรณีฯ สพฺพกิเลสานํ อุปสมายฯ สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญายฯ อรหตฺตผลสมฺโพธายฯ กิเลสานญฺจ ขนฺธานญฺจ นิพฺพานายฯ สจฺจกถา อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส วุตฺตาฯ

เอวํ ภควา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา อตฺตนิ กตพหุมานานํ เตสํ อตฺตโน ปฏิเวธกฺกมํ สุตฺวา ปฏิปตฺติยา พหุมานาโรปเนน ปฏิปตฺติยํ ฐตฺวา สจฺจปฺปฏิเวธํ ปสฺสนฺโต อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม, ภิกฺขเวติอาทินา อตฺตโน ปฏิเวธกฺกมํ ทสฺเสสิฯ ตตฺถ อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ, ปรํ อนุคนฺตฺวา อสฺสุเตสูติ อตฺโถฯ จกฺขูติอาทีนํ อตฺโถ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนปฏิเวโธ เสขภูมิยํฯ ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ ภาวนาปฏิเวโธ เสขภูมิยํเยวฯ ปริญฺญาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิตนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ ปจฺจเวกฺขณา อเสขภูมิยํฯ

ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจญาณกิจฺจญาณกตญาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ตโย ปริวฏฺฏา อสฺสาติ ติปริวฏฺฏํฯ

เอตฺถ หิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ , อิทํ ทุกฺขนิโรธํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตญาณํ สจฺจญาณํ นามฯ เตสุเยว ‘‘ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนญาณํ กิจฺจญาณํ นามฯ ‘‘ปริญฺญาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิต’’นฺติ เอวํ ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนญาณํ กตญาณํ นามฯ ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมิํ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทส อาการา อสฺสาติ ทฺวาทสาการํฯ ญาณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนํ ญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํฯ อตฺตมนาติ สกมนาฯ สตฺตานญฺหิ สุขกามตฺตา ทุกฺขปฏิกูลตฺตา ปีติโสมนสฺสยุตฺตมโน สกมโน นาม, ปีติโสมนสฺเสหิ อตฺตมนา คหิตมนา พฺยาปิตมนาติ วา อตฺโถฯ อภินนฺทุนฺติ อภิมุขา หุตฺวา นนฺทิํสุฯ เวยฺยากรเณติ สุตฺตนฺเตฯ นิคฺคาถโก หิ สุตฺตนฺโต เกวลํ อตฺถสฺส พฺยากรณโต เวยฺยากรณํ นามฯ ภญฺญมาเนติ กถิยมาเนฯ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ กตํ, ภณิเตติ อตฺโถฯ วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํฯ วีตมลนฺติ วิคตราคาทิมลํฯ ราคาทโย หิ อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐน รโช นาม, ทูสนฏฺเฐน มลํ นามฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ กตฺถจิ ปฐมมคฺคญาณํ, กตฺถจิ อาทีนิ ตีณิ มคฺคญาณานิ, กตฺถจิ จตุตฺถมคฺคญาณมฺปิ ฯ อิธ ปน ปฐมมคฺคญาณเมวฯ ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิปสฺสนาวเสน เอวํ ปวตฺตสฺส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ อตฺโถฯ

ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธญาเณ จ เทสนาญาเณ จฯ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ ภควโต จตูสุ สจฺเจสุ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธญาณมฺปิ อิสิปตเน นิสินฺนสฺส ทฺวาทสาการเมว สจฺจเทสนาย ปวตฺตกเทสนาญาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นามฯ อุภยมฺปิ เหตํ ทสพลสฺส ปวตฺตญาณเมวฯ ตํ อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นามฯ ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล น ปติฏฺฐาติ, ตาว ภควา ปวตฺเตติ นาม, ปติฏฺฐิเต ปน ปวตฺติตํ นามฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ปวตฺติเต จ ภควตา ธมฺมจกฺเก’’ติ วุตฺตํฯ

ภุมฺมา เทวาติ ภูมฏฺฐกา เทวาฯ สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ ทตฺวา เอตํ ภควตาติอาทีนิ วทนฺตา สทฺทํ อนุสฺสาวยิํสุฯ

อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ‘‘นยิทํ ตถา’’ติ ปฏิโลมํ วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ สนฺนิปติตา เจตฺถ เทวพฺรหฺมาโน เทสนาปริโยสาเน เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ อทํสุ, สนฺนิปาตํ อนาคตา ปน ภุมฺมเทวาทโย เตสํ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา สาธุการมทํสูติ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ปน ปพฺพตรุกฺขาทีสุ นิพฺพตฺตา ภุมฺมเทวาฯ เต จาตุมหาราชิกปริยาปนฺนา โหนฺตาปิ อิธ วิสุํ กตฺวา วุตฺตาฯ จาตุมหาราชิกาติ จ ธตรฏฺฐวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมหาราชา เทวตา เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกาฯ เต สิเนรุเวมชฺเฌ โหนฺติฯ เตสุ ปพฺพตฏฺฐกาปิ อตฺถิ อากาสฏฺฐกาปิฯ เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตาฯ ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐา เอวฯ เตตฺติํส ชนา ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ ตาวติํสาฯ อปิจ ‘‘ตาวติํสา’’ติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํฯ เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา อตฺถิ อากาสฏฺฐกาฯ เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา, ตถา ยามาทีนํฯ เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ ทิพฺพํ สุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามาฯ ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตาฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีฯ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกาฯ สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตาฯ

เตน ขเณนาติ วจนํ วิเสเสตฺวา เตน มุหุตฺเตนาติ วุตฺตํฯ มุหุตฺตสงฺขาเตน ขเณน, น ปรมตฺถขเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยาว พฺรหฺมโลกาติ พฺรหฺมโลกํ อนฺโตกตฺวาฯ สทฺโทติ สาธุการสทฺโทฯ ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวตีฯ สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ กมฺปิฯ สมฺปกมฺปีติ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตี อโธ โอกฺกมนฺตี สุฏฺฐุ ปกมฺปิฯ สมฺปเวธีติ จตุทิสา คจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ ปเวธิฯ สมฺพุทฺธภาวาย มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺเต จ โพธิสตฺเต ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาปถวี ปุญฺญเตเชน อกมฺปิตฺถ, อภิสมฺโพธิยํ ปฏิเวธญาณเตเชนฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน เทสนาญาณเตเชน สาธุการํ ทาตุกามา วิย ปถวี เทวตานุภาเวน อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน มหาปรินิพฺพาเน จ การุญฺเญน จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา วิย ปถวี เทวตานุภาเวน อกมฺปิตฺถฯ อปฺปมาโณติ วุทฺธปฺปมาโณฯ อุฬาโรติ เอตฺถ ‘‘อุฬารานิ อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.366) มธุรํ อุฬารนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อุฬาราย วตฺถโภคาย จิตฺตํ น นมตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 9.20) ปณีตํ อุฬารนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติอาทีสุ เสฏฺฐํ อุฬารนฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน ‘‘วิปุโล อุฬาโร’’ติ วุตฺโตฯ โอภาโสติ เทสนาญาณานุภาเวน จ เทวตานุภาเวน จ ชาตโอภาโสฯ โลเกติ จกฺกวาฬสฺส ทสสหสฺสิยํเยวฯ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถปฺปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส อลงฺการสฺส วิมานสฺส จฯ ตํ เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวาเยวาติ อตฺโถฯ อุทานนฺติ โสมนสฺสญาณมยิกํ อุทาหารํฯ อุทาเนสีติ อุทาหริฯ อญฺญาสิ วต, โภ โกณฺฑญฺโญติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหรณโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ ภุสํ ญาตโกณฺฑญฺโญติ อตฺโถฯ

จกฺขุอาทีนํ นิทฺเทเส ทสฺสนฏฺเฐนาติอาทีสุ เอกเมว ญาณํ ยถาวุตฺตสฺส เนยฺยสฺส จกฺขุ วิย ทสฺสนกิจฺจกรเณน จกฺขุฯ ญาณกิจฺจกรเณน ญาณํฯ นานปฺปการโต ชานนกิจฺจกรเณน ปญฺญาฯ อนวเสสปฏิเวธกรเณน วิชฺชาฯ สพฺพถา โอภาสกิจฺจกรเณน อาโลโก นามาติ อตฺโถฯ จกฺขุํ ธมฺโมติอาทีสุปิ เอกํเยว ญาณํ กิจฺจนานตฺเตน ปญฺจธา วณฺณิตํฯ อารมฺมณาติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนฯ โคจราติ วิสยฏฺเฐนฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติอาทีสุ ญาณกิจฺจํ ปญฺจธา วุตฺตํฯ อิมินา นเยน ตีสุ วาเรสุ เอเกกสฺมิํ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ทฺวีสุ ปนฺนรสเกสุ ติํส นิรุตฺติโย, ปนฺนรสสุ ธมฺเมสุ ปนฺนรสสุ อตฺเถสุ ติํสาย นิรุตฺตีสูติ สฏฺฐิ ญาณานิ เวทิตพฺพานิฯ เสสอริยสจฺเจสุปิ เอเสว นโยฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอเกกสฺมิํ อริยสจฺเจ ปนฺนรสนฺนํ ปนฺนรสนฺนํ ธมฺมานํ อตฺถานญฺจ วเสน สฏฺฐิ ธมฺมา, สฏฺฐิ อตฺถา, สฏฺฐิยา ธมฺเมสุ สฏฺฐิยา อตฺเถสุ จ วีสสตํ นิรุตฺติโย, วีสาธิกํ สตนฺติ อตฺโถฯ สฏฺฐิยา ธมฺเมสุ สฏฺฐิยา อตฺเถสุ วีสุตฺตรสเต นิรุตฺตีสูติ เอวํ จตฺตารีสญฺจ ทฺเว จ ญาณสตานิฯ

2-3. สติปฏฺฐานวาราทิวณฺณนา

[31-32] สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม อิทฺธิปาทสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม จ ปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส อิมินาว นเยน อตฺโถ จ คณนา จ เวทิตพฺพาฯ

4-8. สตฺตโพธิสตฺตวาราทิวณฺณนา

[33-37] สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สุตฺตนฺเตสุ เอเกกสฺมิํเยว สมุทเย จกฺขาทโย ปญฺจ, นิโรเธ ปญฺจาติ ทส ธมฺมา, สมุทเย ทสฺสนฏฺฐาทโย ปญฺจ, นิโรเธ ปญฺจาติ ทส อตฺถา, เตสํ วเสน วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ญาณานิฯ สตฺต เอกโต กตฺวา วุตฺตคณนา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณวเสน วุตฺตปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส เอเกกมูลเกสุ ‘‘ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญายา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.121) อิเมสุ ปญฺจสุ วจเนสุ เอเกกสฺมิํเยว จกฺขาทโย ปญฺจ, ทสฺสนฏฺฐาทโย ปญฺจาติ ปญฺจปญฺจกานํ วเสน ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ตทฺทิคุณา นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ ญาณานิ เญยฺยานิฯ ปญฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตวาเรปิ ปญฺจกฺขตฺตุํ ปญฺจ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจวีสสตํ ธมฺมา, ปญฺจวีสสตํ อตฺถา, ตทฺทิคุณา นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ ญาณานิ เญยฺยานิฯ อฑฺฒเตยฺยานีติ เจตฺถ ทฺเว สตานิ จ ปญฺญาสญฺจฯ ขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินาว นเยน สจฺจวารปฏิสมฺภิทาวาเร จ ธมฺมาทิคณนา เวทิตพฺพาฯ